Wykorzystanie Piramidy Poziomów Logicznych Diltsa w pracy z uczniami

W pracy z uczniami często pojawia się potrzeba zrozumienia, z czego wynikają ich reakcje, wybory oraz sposób działania. Nauczyciel widzi zachowania, jednak za każdym z nich stoją różne czynniki. Niektóre mogą być łatwe do zaobserwowania, a inne niewidoczne na pierwszy rzut oka. Aby uporządkować te elementy i spojrzeć na funkcjonowanie ucznia w szerszym kontekście, warto skorzystać z modelu, który w przejrzysty sposób pokazuje wzajemne wpływy różnych czynników.

Piramida Poziomów Logicznych Diltsa to narzędzie stworzone przez Roberta Diltsa, jednego z przedstawicieli nurtu NLP. Od wielu lat wykorzystywana jest w obszarach edukacyjnych i rozwojowych, ponieważ pomaga uporządkować informacje o tym, jak człowiek funkcjonuje i podejmuje decyzje. Jej celem nie jest ocenianie, lecz zrozumienie, jakie elementy składają się na proces zmiany oraz gdzie mogą pojawiać się trudności.

Model zakłada, że człowiek działa na kilku wzajemnie powiązanych poziomach: od środowiska i zachowań, przez umiejętności, przekonania i wartości, aż do tożsamości oraz szerszego kontekstu społecznego. Każdy z tych poziomów wpływa na pozostałe w różnym stopniu. W praktyce oznacza to, że trudność widoczna na lekcji może wynikać zarówno z konkretnych warunków pracy, jak i z mniej uchwytnych elementów, takich jak przekonania o sobie czy poczucie sprawstwa. Piramida pomaga zobaczyć te zależności i znaleźć punkt wyjścia do dalszej pracy z uczniem.

Piramida Diltsa pokazuje, że zachowanie ucznia jest tylko jednym z elementów funkcjonowania. Niektóre poziomy są widoczne na co dzień, a inne działają w tle, choć często to one decydują o tym, czy uczeń podejmie działanie, czy wycofa się z aktywności.

1)     Środowisko obejmuje wszystkie warunki, w których uczy się dziecko. W szkole będą to między innymi relacje w klasie, sposób organizacji lekcji i poziom hałasu. Zdarza się, że drobna zmiana otoczenia pomaga uczniowi pracować spokojniej i z większym zaangażowaniem.

2)     Zachowania to to, co nauczyciel widzi bezpośrednio. Uczeń może na przykład nie rozpoczynać zadania, przerywać pracę albo się wycofywać. Zachowanie pokazuje, co się dzieje, jednak nie wyjaśnia, dlaczego tak się dzieje.

3)     Umiejętności obejmują to, co uczeń potrafi zrobić, zarówno w zakresie wiedzy szkolnej, jak i organizacji pracy. Niektóre trudności wynikają nie z braku wiedzy, lecz z braku strategii działania, na przykład planowania kolejnych kroków zadania.

4)     Przekonania i wartości wpływają na sposób myślenia ucznia o sobie. Jeżeli dziecko uważa, że sobie nie poradzi, może nie podejmować działań mimo posiadanych umiejętności. Ten poziom często tłumaczy różnice między chęcią a działaniem.

5)     Tożsamość dotyczy tego, jak uczeń postrzega siebie. Jeżeli widzi siebie jako osobę, która nie jest dobra w prezentacjach, może unikać wystąpień, nawet jeżeli ma ku temu kompetencje. Tożsamość wpływa na sposób reagowania na wyzwania.

6)     Kontekst społeczny obejmuje poczucie przynależności i sensu. Uczniowie, którzy rozumieją, dlaczego coś robią, częściej podejmują działania. Ten poziom jest szczególnie widoczny podczas rozmów o przyszłości i wyborze kolejnych kroków edukacyjnych.

Piramida Diltsa pomaga spojrzeć na trudność ucznia z różnych stron, ponieważ pokazuje, że zachowanie widoczne na lekcji to tylko jeden z poziomów funkcjonowania. Nauczyciel może zastanowić się, czy problem wynika z warunków pracy, z braku konkretnej umiejętności, czy może z przekonań, które wpływają na motywację i gotowość do działania. Takie uporządkowane spojrzenie ułatwia dobór wsparcia i pozwala lepiej zrozumieć, które elementy wymagają uwagi.

Model bywa przydatny także w rozmowach indywidualnych i w doradztwie zawodowym. Uczeń może otwarcie mówić o tym, czego nie potrafi, jednak rzadziej o tym, jak postrzega siebie, czego potrzebuje, aby czuć się pewniej, lub w jakim środowisku chce się dalej rozwijać. Odniesienie pytań do poszczególnych poziomów piramidy pomaga trafniej określić potrzeby ucznia.

To ćwiczenie pozwala uczniowi spojrzeć na trudność z kilku stron, a nauczycielowi zauważyć, na którym poziomie piramidy pojawia się największa przeszkoda. Sprawdza się zwłaszcza wtedy, gdy uczeń nie potrafi określić, dlaczego trudno jest mu zacząć pracę.

Wyobraźmy sobie ucznia, który po otrzymaniu zadania siedzi nad zeszytem i nie podejmuje działania, mimo że zna temat. Nauczyciel prosi go o opis sytuacji, a następnie wspólnie analizują ją na kolejnych poziomach piramidy.

• Środowisko: „Co dzieje się w klasie, gdy masz zacząć?”. Uczeń zwraca uwagę na hałas i rozmowy, które utrudniają koncentrację.
• Zachowania: „Co robisz w pierwszych minutach?”. Odpowiada, że patrzy na zadanie i czeka, aż „coś się uruchomi”.
• Umiejętności: „Co już potrafisz?”. Uczeń mówi, że rozumie temat i radzi sobie, gdy ktoś wskaże pierwszy krok.
• Przekonania: „Co myślisz w tej chwili?” Pojawia się obawa przed błędem.
• Tożsamość: „Jak siebie opisujesz w takich sytuacjach?”. Pada stwierdzenie, że „jest osobą, która wolno startuje”.
• Kontekst społeczny: „Dlaczego chcesz to zmienić?”. Uczeń chce nadążać za klasą i czuć większą pewność siebie.

Po takiej analizie łatwo zobaczyć, że trudność wynika bardziej z przekonań i blokady początkowej niż z braku wiedzy. Nauczyciel może zaproponować małe działanie możliwe do wprowadzenia już na kolejnej lekcji, na przykład rozpoczęcie pracy od najprostszego elementu zadania.

To ćwiczenie pomaga uczniowi uporządkować myśli o dalszej ścieżce edukacyjnej. Sprawdza się szczególnie wtedy, gdy uczeń waha się pomiędzy kilkoma kierunkami.

Załóżmy, że ósmoklasista zastanawia się nad wyborem szkoły. Rozmowa oparta na poziomach piramidy pomaga mu lepiej rozumieć, czego potrzebuje i co jest dla niego ważne.

• Środowisko: „W jakich warunkach chciałbyś się uczyć?” Pada odpowiedź o spokojniejszej szkole z mniejszymi klasami.
• Zachowania: „Jak pracujesz teraz?”. Uczeń przyznaje, że odrabia lekcje od razu po szkole, choć łatwo się rozprasza.
• Umiejętności: „Co już potrafisz?”. Mówi o mocnych stronach w zadaniach praktycznych.
• Przekonania: „Co myślisz o swoich możliwościach?”. Pojawia się obawa, że wyniki mogą nie wystarczyć.
• Tożsamość: „Jak widzisz siebie jako ucznia?”. Uczeń określa się jako „praktyk lubiący uczyć się przez działanie”.
• Kontekst społeczny: „Co chciałbyś robić w przyszłości?”. Wspomina o zainteresowaniu pracą techniczną.

Taka rozmowa pozwala zobaczyć, która szkoła najlepiej odpowiada jego stylowi pracy oraz wartościom. Decyzja staje się bardziej świadoma i spójna.

To ćwiczenie wspiera ucznia, który deklaruje chęć zmiany, ale w praktyce trudno mu zacząć.

Za przykład może posłużyć uczeń, który chce poprawić oceny z języka polskiego. Analiza przeprowadzona w oparciu o piramidę pomaga mu zrozumieć, z czego wynika trudność.

• Środowisko: „W jakich warunkach się uczysz?”. Uczeń zauważa, że w domu często jest hałas.
• Zachowania: „Jak wygląda twoja nauka?”. Najczęściej odkłada zadania na późny wieczór.
• Umiejętności: „Co potrafisz?”. Dobrze radzi sobie z czytaniem lektur, lecz ma trudność z planowaniem pracy.
• Przekonania: „Co myślisz o poprawie ocen?”. Pojawia się myśl, że „pewnie i tak się nie uda”.
• Tożsamość: „Jak chcesz siebie widzieć za miesiąc?”. Uczeń mówi, że chciałby być osobą, która zaczyna od razu.
• Kontekst społeczny: „Dlaczego to jest dla ciebie ważne?”. Chce czuć się pewniej i widzieć postępy.

Na podstawie rozmowy uczeń wybiera jeden niewielki krok, który może wdrożyć od razu, na przykład pięć minut czytania lektury zaraz po powrocie do domu. Mały krok wynika z analizy poziomów, dzięki czemu jest bardziej realistyczny i możliwy do utrzymania.

Piramida Diltsa pozwala uporządkować informacje o uczniu i spojrzeć na jego decyzje oraz trudności z kilku perspektyw. Dzięki temu łatwiej zauważyć, które elementy wspierają rozwój, a które mogą go ograniczać. W pracy doradczej narzędzie to pomaga uczniowi nazwać własne potrzeby, określić warunki sprzyjające nauce i przyjrzeć się przekonaniom, które wpływają na wybór dalszej ścieżki edukacyjnej. Wprowadzenie piramidy do rozmów o przyszłości sprawia, że uczeń nie skupia się wyłącznie na pojedynczych umiejętnościach lub ocenach, lecz zaczyna widzieć siebie w szerszym kontekście. To prosta, a jednocześnie wartościowa rama, która może wzbogacić zarówno zajęcia z doradztwa zawodowego, jak i indywidualną pracę z uczniami.

Przeczytaj także:

Teoria X i Y McGregora w pracy z uczniami szkoły ponadpodstawowej. Jak podejście dorosłych wpływa na przyszłego pracownika?

Teorie rozwoju zawodowego, czyli teoretyczne podstawy całożyciowego rozwoju zawodowego człowieka

Wykorzystanie Koła Życia w doradztwie zawodowym i coachingu