Teoria X i Y McGregora w pracy z uczniami szkoły ponadpodstawowej. Jak podejście dorosłych wpływa na przyszłego pracownika?

Douglas McGregor był psychologiem społecznym i profesorem Massachusetts Institute of Technology. Zajmował się badaniem relacji między ludźmi w organizacjach oraz sposobami kierowania zespołami. W 1960 roku opublikował książkę pt. „The Human Side of Enterprise”, w której przedstawił teorię X i Y. Opisał w niej dwa odmienne sposoby postrzegania człowieka w pracy, czyli dwa zestawy przekonań o tym, jak ludzie podchodzą do obowiązków i odpowiedzialności:

• teoria X zakłada, że człowiek unika wysiłku, nie lubi pracować i potrzebuje kontroli. Według tego sposobu myślenia pracownik angażuje się wtedy, gdy otrzymuje polecenia, instrukcje i jasne zasady rozliczania. Osoba kierująca pracą opiera się głównie na kontroli, nadzorze oraz systemie nagród i kar.
• teoria Y zakłada, że człowiek potrafi działać odpowiedzialnie, jest zdolny do zaangażowania i dąży do rozwoju, jeżeli ma poczucie sensu wykonywanej czynności. Przy tym podejściu w miejscu pracy tworzy się warunki do samodzielności, daje przestrzeń do podejmowania decyzji i wspiera się uczenie.

McGregor podkreślał, że teoria X i Y nie opisuje cech poszczególnych pracowników, a sposób myślenia osoby, która kieruje pracą zespołu [1]. Jeżeli ktoś z góry zakłada, że druga osoba nie będzie odpowiedzialna, zaczyna jej pilnować i ją kontrolować. Jeżeli natomiast wierzy, że człowiek potrafi działać samodzielnie, daje mu więcej swobody i możliwości decydowania.

Jak można przenieść założenia teorii McGregora na szkolną rzeczywistość? W edukacji sposób myślenia osoby dorosłej wpływa na zachowanie dziecka. Postawa nauczyciela wobec ucznia może wzmacniać jego aktywność lub przeciwnie, osłabiać ją. Można zatem założyć, że jeżeli uczeń otrzymuje komunikat, że potrafi działać samodzielnie, to częściej podejmuje inicjatywę i szuka rozwiązań. Jeżeli przeważa komunikat, że należy wykonywać polecenia krok po kroku, uczeń staje się bierny i czeka na wskazówki. W szkole ponadpodstawowej ma to szczególne znaczenie, ponieważ jest to etap pierwszych decyzji dotyczących dalszej edukacji oraz wyboru przyszłego zawodu. Uczniowie uczą się wtedy planowania działań, oceniania swoich możliwości oraz brania odpowiedzialności za swoje decyzje.

Raport z Badania PISA 2022 pokazuje, że uczniowie, którzy mają wpływ na sposób wykonywania zadań, częściej deklarują satysfakcję z nauki w szkole oraz poczucie jej sensu. Autonomia wzmacnia zaangażowanie i wewnętrzną motywację [2]. Jednocześnie dane wskazują, że w polskich szkołach uczniowie rzadziej niż ich rówieśnicy z innych krajów mają możliwość współdecydowania o sposobie organizowania nauki. Przyzwolenie na działanie samodzielne w klasie przygotowuje młodzież do dorosłego życia, w którym ważne są inicjatywa oraz odpowiedzialność za własne wybory.

Poniższe propozycje można wykorzystać podczas lekcji doradztwa zawodowego lub wychowawczej. Nie wymagają kart pracy ani dodatkowych materiałów – wystarczą zeszyty lub kartki uczniów.

A. Trzy opcje, jedna decyzja

Cel ćwiczenia to danie uczniom okazji do podjęcia decyzji dotyczącej sposobu działania.

Przebieg: Nauczyciel podaje trzy polecenia do wykonania, na przykład przygotowanie krótkiej prezentacji o zawodzie, wyszukanie dwóch ciekawostek o rynku pracy lub rozmowa z kolegą o jego planach edukacyjnych. Uczniowie wybierają jedno zadanie oraz decydują, w jaki sposób je wykonają. Po zakończeniu pracy kilka osób pokazuje jej efekty na forum.

Refleksja: Uczniowie zapisują, co ułatwiło im pracę i dlaczego wybrali z trzech właśnie to zadanie. Nauczyciel odczytuje anonimowo dwa lub trzy wpisy, aby zwrócić uwagę na to, że decyzja wpływa na motywację i jakość pracy.

B. Kompetencje w realnych sytuacjach

Cel ćwiczenia to zauważenie przez uczniów kompetencji, które już posiadają.

Przebieg: Uczniowie przypominają sobie sytuację z ostatnich dni, w której coś im się udało, na przykład przygotowanie zadania, pomoc koledze lub systematyczna nauka przed sprawdzianem. Każdy zapisuje trzy kompetencje, które wykorzystał w tym działaniu, na przykład organizacja pracy, komunikacja i wytrwałość. Nauczyciel spisuje kompetencje na tablicy, a uczniowie dopisują przykłady zawodów, w których dana kompetencja jest przydatna.

Refleksja: Uczniowie dostrzegają posiadane kompetencje i te, których im brakuje. Dodatkowo każdy uczeń może zapisać pomysł na jedną czynność, którą może wykonać w najbliższym tygodniu, aby rozwijać wybraną kompetencję.

C. Pierwszy krok do celu

Cel ćwiczenia to przejście od ogólnego planowania do konkretnego działania.

Przebieg: Uczniowie zapisują w zeszycie jedno założenie dotyczące najbliższych czterech tygodni w obszarze edukacyjnym lub zawodowym. Następnie określają pierwszy krok, który wykonają w ciągu siedmiu dni. Kolejnym etapem jest wskazanie osoby lub zasobu, który może wesprzeć realizację tego kroku, na przykład materiał dostępny w internecie lub konsultacja u nauczyciela. Kilkoro uczniów dzieli się opisem swojego pierwszego kroku.

Refleksja: Uczniowie zauważają, że realizacja zamierzeń wymaga planu działań podzielonego na konkretne etapy. Klasa zapisuje trzy najczęściej wymieniane elementy, które pomagają zacząć działanie.

D. Scenka zadaniowa na podstawie case study

Cel ćwiczenia to zauważenie w praktyce, jak różny styl komunikacji dorosłego wpływa na zaangażowanie i sposób działania zespołu.

Przebieg: Nauczyciel przedstawia krótkie case study. Klasa przygotowuje pomysł na szkolne wydarzenie „Dzień Zawodów”. Uczniowie pracują w trójkach. Zadaniem dwóch uczniów jest opracowanie plakatu informacyjnego. Trzecia osoba wciela się w rolę nauczyciela prowadzącego i kieruje pracą zespołu. Scenka odbywa się w dwóch wersjach, każda trwa około jednej minuty.

Wersja pierwsza. Nauczyciel prowadzący stosuje styl kontrolujący. Wydaje dokładne instrukcje. Przykład komunikatu to: „Zróbcie tytuł na środku kartki. Teraz dodajcie trzy zawody. Nie, nie takie, inne. Najpierw kolor zielony. Potem napiszcie datę”.

Wersja druga. Nauczyciel prowadzący stosuje styl wspierający. Zadaje pytania i oddaje decyzje zespołowi. Przykład komunikatu: „Jak chcecie rozplanować plakat? Co powinno się na nim znaleźć, aby naprawdę zachęcić uczniów do udziału? Jaką rolę każdy z was chce wziąć?”.

Reszta klasy obserwuje różnice w pracy zespołu.

Refleksja: Uczniowie zapisują w zeszycie, w której wersji łatwiej było rozpocząć pracę i dlaczego. Kilka osób dzieli się swoją obserwacją. 

(Podsumowanie)

W pracy z uczniami perspektywa dorosłego ma znaczenie. To, czy widzi w młodym człowieku potencjał i możliwość działania, wpływa na sposób, w jaki uczeń postrzega swoje możliwości. Współcześnie uczniowie wchodzą na rynek pracy z innymi oczekiwaniami niż wcześniejsze pokolenia. Szczególnie cenią sobie sens wykonywanych zadań oraz możliwość wpływu na to, jak pracują. Często określa się ich jako wymagających lub niecierpliwych, czasem pojawia się określenie „pokolenie płatków śniegu”.

Badania pokazują, że cechą młodego pokolenia nie jest roszczeniowość. Chodzi o potrzebę poczucia wpływu na rezultat własnej pracy. Ten kierunek opisuje Daniel Pink w koncepcji Motywacji 3.0. Podkreśla, że zaangażowanie rośnie wtedy, gdy człowiek ma możliwość autonomii, rozwija swoje mistrzostwo oraz rozumie sens zadania. Jeżeli szkoła tworzy sytuacje, w których uczeń może decydować, eksperymentować i obserwować efekty, przygotowuje go do środowiska zawodowego. Teoria McGregora X i Y staje się wtedy nie tylko koncepcją o zarządzaniu, lecz praktycznym narzędziem wspierania dorastania do roli pracownika. Można więc założyć, że czasami to, jak dorosły widzi ucznia dziś, wpływa na to, jak uczeń zobaczy siebie jutro w pracy.

Przypisy:

[1] Kisiołek A., Motywacja w teorii zarządzania, Środa Wielkopolska 2023, https://stropy.pl/pliki/MOTYWACJA-W-TEORII-ZARZADZANIA-ebook.pdf [dostęp: 7.11.2025 r.].

[2] Instytut Badań Edukacyjnych, Umiejętności polskich piętnastolatków. Najważniejsze wyniki badania OECD PISA 2022, Warszawa 2023, https://www.ibe.edu.pl/images/badania/PISA2022/PISA2022_najwazniejsze_wyniki_badania.pdf [dostęp: 7.11.2025 r.].