Uczeń z zespołem Aspergera – co powinien wiedzieć doradca zawodowy?

Każdy uczeń z zespołem Aspergera jest niepowtarzalny, jedyny w swoim rodzaju. Ma swoje indywidualne potrzeby, charakterystyczne cechy i możliwości funkcjonowania, swoją osobowość oraz określone charakterystyczne dla siebie uzdolnienia. W związku z tym trudno jest o wypracowanie jednolitych strategii wsparcia w zakresie doradztwa zawodowego odpowiedniego dla każdego z nich. Rolą doradcy pozostaje takie sterowanie procesem doradczym, by zapewnić uczniom optymalne warunki rozwoju i planowania przyszłości.

Zespół Aspergera to zaburzenie neurorozwojowe. Oznacza to, że układ nerwowy ucznia może inaczej:

• przetwarzać informacje, np. dosłownie odbierać metafory i żarty,
• odbierać bodźce, np. nadselektywność bodźców [3], deficyty uwagi,
• inaczej reagować niż inni, np. sztywno trzymać się reguł i zasad, impulsywność, trudności z regulowaniem emocji [4].

Według klasyfikacji ICD-10 [5] zespół Aspergera wchodzi w skład całościowych zaburzeń rozwoju. Wśród kryteriów diagnostycznych znajdują się jakościowe nieprawidłowości we wzajemnych interakcjach społecznych oraz ograniczony, stereotypowy, powtarzający się repertuar zachowań.

Warto podkreślić, że w przeciwieństwie do autyzmu nie występuje tutaj opóźnienie funkcji języka oraz funkcji poznawczych. Uczniowie z zespołem Aspergera charakteryzują się przeciętnym, a czasem ponadprzeciętnym rozwojem intelektualnym.

Pomimo to trudności sprawia im komunikacja, regulacja własnego zachowania czy przyjmowanie perspektywy drugiego człowieka. Cechuje ich sztywność i schematyczność w działaniu. Często występują problemy w koordynacji ruchowej, tzw. niezgrabność ruchowa, obniżona sprawność manualna, zaburzenia równowagi. Inną charakterystyczną cechą w funkcjonowaniu osób z zespołem Aspergera jest skupianie się na szczegółach i trudności w dokonywaniu uogólnień (rys. 1).

Rys. 1. Główne obszary trudności ucznia z zespołem Aspergera, opracowanie własne

Warto więc przyjrzeć się głównym obszarom, w których widoczne są trudności ucznia z zespołem Aspergera w kontekście wsparcia doradczego. Pamiętajmy jednocześnie, że nasilenie poszczególnych trudności, deficytów jest kwestią bardzo indywidualną.

Interakcje społeczne stanowią duże wyzwanie dla ucznia z zespołem Aspergera. Może on często unikać kontaktów z innymi. Wyjątek stanowią sytuacje, w których poruszany jest temat interesujący naszego ucznia. Podczas gier zespołowych, jeśli

zdecyduje się na udział w nich, może forsować swoje zasady. Warto podkreślić, że uczeń z zespołem Aspergera bardzo chce być akceptowany, jednak często napotyka na niepowodzenia w relacjach z innymi.

Wskutek tego utwierdza się w przekonaniu, że lepiej radzi sobie w pojedynkę. A związana z tym narastająca frustracja może doprowadzić do wyładowania swojej złości na innych.

Charakterystyczną cechą w obszarze komunikacji jest brak opóźnień w rozwoju mowy. Jednocześnie występuje brak umiejętności posługiwania się komunikatami niewerbalnymi. Specyficzny jest też dość monotonny sposób mówienia i skłonność do prowadzenia monologów. Często wyszukana mowa i słownictwo osoby z zespołem Aspergera nie idą w parze z umiejętnością interpretacji wypowiedzi innych.

Stereotypowy repertuar zainteresowań i aktywności często wiąże się z możliwościami intelektualnymi, wiekiem, sytuacjami przeciążenia lub podekscytowaniem osoby z zespołem Aspergera.

Zainteresowania mogą ograniczać się do wąskiego wycinka wiedzy, np. II wojna światowa, gotyk w architekturze, monety II Rzeczypospolitej. Uczniowie z zespołem Aspergera mają wiele pozytywnych cech. Jedną z nich jest często występująca ponadprzeciętna pamięć czy zdolność zapamiętania obszernych tekstów, zwłaszcza dotyczących szczególnych zainteresowań. Mają dobrą pamięć wzrokową. Świetnie zapamiętują też fakty i wydarzenia. Mogą także wykazywać uzdolnienia wzrokowo- przestrzenne. A u niektórych osób mogą występować talenty muzyczne lub plastyczne.

Zaimponować nam mogą wykonywaniem skomplikowanych obliczeń matematycznych lub wytrwałością w rozwiązywaniu problemów. Do ich mocnych stron należy także uczciwość i umiejętność wychwytywania błędów oraz posiadania własnego zdania na wiele tematów.

Efektywność procesu doradczego zależy od zidentyfikowanych mocnych stron oraz deficytów i rzeczywistych trudności występujących u danego ucznia. Aby dobrze je rozpoznać, należy zebrać informacje dotyczące:

• potencjału rozwojowego, mocnych stron i uzdolnień oraz barier i ograniczeń zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego,
• funkcjonowania ucznia w grupie, prezentowanych zachowań, mocnych stron i uzdolnień oraz obszarów do rozwoju uzyskanych od wychowawcy i nauczycieli przedmiotowych,
• rozwoju ucznia, upodobań, możliwości i zainteresowań z wywiadu z rodzicami lub opiekunami oraz specjalistami pracującymi z uczniem, np. pedagogiem, psychologiem.

Żeby osiągnąć zamierzony efekt w pracy doradcy, istotna jest współpraca ze wszystkimi nauczycielami i specjalistami pracującymi z uczniem z zespołem Aspergera. Do ważnych zadań doradcy zawodowego należy też współpraca z jego rodzicami. Współpraca ta powinna dotyczyć m.in. wsparcia rodziców w rozwijaniu talentów, mocnych stron dziecka, wzmacniania poczucia własnej wartości i samodzielności.

Nasilenie poszczególnych zachowań, deficytów czy trudności jest kwestią bardzo indywidualną. Dlatego ważna w pracy doradcy jest indywidualizacja metod. Zależą one od rzeczywistych trudności występujących u ucznia i jego mocnych stron. W procesie doradczym, podobnie jak w procesie nauczania, warto wykorzystać wizualne pomoce – plany, tablice, ilustracje, modele przestrzenne, plansze, fotografie itp.

Wczesne i zarazem trafne rozpoznanie potencjałów, mocnych stron oraz deficytów ucznia z zespołem Aspergera pozwoli odpowiednio zaplanować wsparcie doradcze. Będzie ono ukierunkowane na rozwijanie jego zainteresowań i uzdolnień. Doradca zawodowy powinien więc koncentrować swoje działania z uczniem z zespołem Aspergera w obszarze wzmacniania jego zasobów i minimalizowania ograniczeń. Imponująca wiedza ucznia z danej dziedziny może stać się drogowskazem w planowaniu jego kariery. Może być to też drogowskaz do znalezienia kompetencji wyróżniającej. Na współczesnym rynku pracy wciąż poszukiwani są eksperci w swojej dziedzinie.

Każda osoba z zespołem Aspergera ma własne zainteresowania i uzdolnienia. Jeśli zadanie do wykonania będzie z kręgu jej szczególnych zainteresowań, to osoba ta wykaże się wysoką motywacją w pracy. Stanie się cennym i wartościowym pracownikiem.

Warto więc dobrze rozpoznać jej potencjał i wykorzystać go w przyszłej pracy zawodowej. A szczególne zdolności, inteligencja i wiele mocnych stron osoby z zespołem Aspergera odpowiednio wykorzystane mogą przynieść sukces zawodowy.

[3] Nadselektywność bodźców – nadmierna reakcja przy bodźcach ledwo dostrzegalnych dla innych, natomiast brak reakcji przy silnych.

[4] R. Cybulska, J. Dryjańska i in., Uczeń z zespołem Aspergera w szkole ogólnodostępnej, Warszawa 2017.

[5] ICD-10 – ang. International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems – Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10. Od stycznia 2022 będzie obowiązywać Klasyfikacja ICD-11.